Projekt Ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary został opublikowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości w czerwcu bieżącego roku. 22 października projekt został przyjęty przez Komitet Stały Rady ministrów. Nowe przepisy mają zastąpić dotychczasową ustawę z 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Nowe przepisy przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości wprowadzą nowe, surowsze zasady odpowiedzialności finansowej spółek oraz wysokie kary finansowe dla dużych korporacji.

W obecnym stanie prawnym istnieje możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności finansowej spółki w przypadku, gdy dojdzie do popełnienia przestępstwa przez osobę umocowaną do jej reprezentowania. Warunkiem odpowiedzialności jest odniesienie przez spółkę korzyści z takiego przestępstwa. Żeby jednak prowadzić postępowanie przeciwko spółce, najpierw musi zapaść wyrok skazujący wobec tej osoby reprezentującej spółkę, która popełniła przestępstwo.

Kiedy podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność?

Podmiotem zbiorowym w rozumieniu przepisów ustawy są wszystkie osoby prawne i spółki nieposiadające osobowości prawnej. Czynem zabronionym, za który odpowiedzialność może ponosić spółka, jest czyn osoby fizycznej umocowanej do jej reprezentowania (najczęściej jej członka zarządu), jeżeli w wyniku tego działania podmiot zbiorowy uzyskał korzyść, lub potencjalnie mógł ją uzyskać.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary funkcjonuje w systemie prawnym już od dłuższego czasu, jednakże do tej pory sądom rzadko zdarzało się orzekać na jej podstawie.

Planowane zmiany

W założeniu twórców planowane zmiany mają w znaczący sposób ułatwić prowadzenie postępowań przeciwko podmiotom gospodarczym. Spółki będą ponosić bezpośrednią odpowiedzialność za czyny osób upoważnionych do ich reprezentowania.

Główne zmiany w przewidziane w nowelizacji to:

1. Likwidacja dotychczasowego wymogu uprzedniego prawomocnego skazania osoby fizycznej, jako warunku podjęcia postępowania przeciwko spółce (kwestia odpowiedzialności osoby fizycznej będzie od tej pory niezależnie od postępowania w sprawie nałożenia kary na podmiot zbiorowy),
2. Podniesienie najniższej możliwej kary z 1000 zł do  30 tyś zł, a najwyższej możliwej kary z 5 mln zł aż do 30 mln zł. Zlikwidowane zostanie również ograniczenie wysokości kary do 3% przychodu firmy w danym roku. Będzie można więc orzekać kary pomimo niewykazania przez firmę przychodu,
3. Drugą karą, którą będzie mógł orzec sąd obok kary pieniężnej jest rozwiązanie podmiotu zbiorowego,
4. Sąd będzie miał możliwość orzec również takie środki jak: przepadek mienia, zakaz prowadzenia działalności określonego rodzaju, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych, zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, podanie wyroku do wiadomości publicznej, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, nawiązka, stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego,
5. Możliwość ustanowienia zarządu przymusowego przez prokuratora
6. Możliwość odstąpienia od wszczęcia lub umorzenia już toczącego się postępowania w przypadku, gdy waga popełnionego czyny jest mała. Brak jednak definicji określającej niewspółmiernie małą wagę czynu zabronionego.

Środki zapobiegawcze

Poza wysokimi karami finansowymi mogącymi sięgać wielu milionów złotych, dodatkowo przewidziano również surowe środki zapobiegawcze dla zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego takie jak: zakaz promocji i reklamy, zakaz zawierania umów określonego rodzaju, zakaz prowadzenia określonej działalności, zakaz obciążania bez zgody sądu swojego majątku lub zbywania bez zgody sądu składników majątkowych, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania, wstrzymanie wypłat dotacji lub subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych oraz zakaz łączenia się, podziału lub przekształcania spółek. W postępowaniu przygotowawczym postanowienie o zastosowaniu jednego lub kilku środków zapobiegawczych wydawać może prokurator, a następnie zatwierdza  sąd. Uchylenie środka nastąpi jednak dopiero w momencie postanowienia sądu o odmowie zatwierdzenia postanowienia prokuratora. W projektowanej ustawie istnieje również możliwość ustanowienia zabezpieczenia majątkowego na mieniu podmiotu zbiorowego na poczet m.in. kary pieniężnej, czy kosztów postępowania.

Zarząd przymusowy

W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych planuje się możliwość ustanowienia zarządu przymusowego. W postępowaniu przygotowawczym postanowienie o zabezpieczeniu przez ustanowienie przymusowego zarządu wydawać może prokurator. Postanowienie to będzie podlegało zatwierdzeniu przez sąd.

Kara rozwiązania podmiotu zbiorowego

Sąd będzie mógł orzec karę rozwiązania podmiotu zbiorowego, jeżeli w całości lub w znacznej części służył on popełnieniu czynu zabronionego lub jeżeli zdaniem sądu jego dalsze funkcjonowanie może zagrażać bezpieczeństwu obrotu gospodarczego. W razie orzeczenia przez sąd kary rozwiązania podmiotu zbiorowego, jego majątek przechodził będzie na własność Skarbu Państwa.

Autor – Mikołaj Gill, prawnik